Nowa księga przysłów i wyrażeń przysłowiowych polskich (4/1)

Wydając w r. 1894 swą Księgę przysłów polskich Samuel Adalberg na pierwszej jej stronicy postawił sobie pytanie, co to jest przysłowie, i, zaskoczony bogactwem znanych mu na nie odpowiedzi, poprzestał na najprostszej i najpowszechniejszej, uznającej je za filozofię i mądrość ludów. Na zabieg taki trudno się zgodzić pare-miologowi, przysłowioznawcy, który ma zwyczaj docierać do istoty zjawisk, poddawanych przezeń badaniu naukowemu, świadomy zasady, iż podstawowym zadaniem nauki jest poszukiwanie prawdy, a nie spowijanie jej w bawełnę pięknych słów w rodzaju zwrotu o mądrości ludów. Z punktu widzenia zaś nauki przysłowie jest zjawiskiem językowym, wyodrębnianym w jakiś sposób, jak dowodzi okoliczność, iż posiada ono swą własną nazwę, w języku greckim bowiem oznaczano je wyrazem „parojmija”, w łacińskim „ada-gium” lub „proverbium”, przy czym wyraz ostatni przeszedł do mnóstwa języków nowoczesnych, w postaci bądź nieco zmienionej, jak włoskie „proverbio”, francuskie „proverbe”, angielskie „proverb”, bądź przełożonej z łaciny, jak nasze „przysłowie” lub rosyjska „posłowica”. Z prób zastąpienia go wyrazami innymi wymienić tu można staropolską „przypowieść” lub niemieckie „Sprichwort”. Zjawisko to, jak każdy twór językowy, ma swą formę i swą treść. Forma najpospolitsza przysłowia — nazwijmy je właściwym—jest zdaniem, bądź prostym, bądź złożonym, niekiedy układem paru zdań, od dwu do czterech. Treść przysłowia wyróżnia je spomiędzy wszystkich innych zdań i to tak dalece, że ona to właśnie jest czynnikiem, któremu zawdzięcza ono swą odrębną nazwę. Treść ta wykazuje kilka właściwości, w innych zdaniach nie spotykanych. Po pierwsze tedy ma ona dwa znaczenia, dosłowne i—jak się to powiada — przenośne, przy czym drugie góruje nad pierwszym. „Kruk krukowi oka nie wykolę” lub „Wielcy złodzieje małe [tj. małych] wieszą” — przysłowia te nie dotyczą realnych stosunków między ptakami ani między złodziejami, czy raczej łotrami; pierwsze piętnuje zjawisko zwane dzisiaj kumoterstwem, drugie potępia hierarchię społeczną, w której łajdacy na wysokich stanowiskach grasują bezkarnie, gdy na drobnych przestępców spadają ciężkie kary. Ten sposób „mówienia o innych rzeczach” zdaniami o odmiennym, bezpośrednim znaczeniu w Grecji nazywano alegorią i zgodnie z tym za pierwszą, podstawową cechę przysłowia — i to przysłowia właściwego — uznać należy alegorycz-ność.